بررسی و تحلیل معیارها و عوامل سره نویسی در زبان فارسی از مشروطه تا سال 1385 ه.ش

"سره نویسی" یا فارسی نویسیِ خالص، یکی از جنبش های ادبی و زبانی و از جمله مباحثی است که با فاصله ی اندکی پس از غلبه ی زبان عربی بر حوزه های فرهنگی ایران-زمین مطرح گردید. این نوع نوشتار پس از غلبه ی فرهنگ و زبان عربی همراه با سلطه ی سیاسی حاکمان عرب و برانگیخته شدن احساسات ملی و قومی ایرانیان پدید آمد. چندی پس از گذشت حکومت عرب زبانان بر ایران در دوره ی سامانی، هویت ملی تقویت شد. در حقیقت، اقدامات سامانیان اولین گام عملی در جهت بازیابی هویت ایرانی از طریق گسترش زبان فارسی به شمار می آید. از دوره ی سامانی تا دوره ی مشروطه که تاریخ شاهد تحولاتی وسیع و همه جانبه در زمینه های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی می باشد، ورود و گسترش فرهنگ و تمدن غرب در ایران، نقطه ی عطفی در سوگیری زبانی به سمت ساده نویسی محسوب می شود. پیش از وقوع انقلاب مشروطه در ایران تحولات سیاسی و فرهنگی مانند ارتباط بیشتر با کشورهای اروپایی، گسترش مراکز آموزشی، ترجمه ی کتاب های علمی بیگانه به همراه ورود دانش های نوین و رشد اندیشه های روشنفکرانه، نثر فارسی را به صحنه ی اجتماع کشانید و در نتیجه به سادگی و بی پیرایگی زبان انجامید. ساده نویسی در این دوره، آن طور که بعدها می بینیم، آغازگر شیوه ی سره نویسی خواهد بود. اصطلاح سره در حقیقت به استفاده ی افراطی از واژه های اصیل و تعابیر مهجور زبان مرده و یا کاربرد ساخت های کهن دستوری اطلاق می شود. کاربرد واژه های زبان باستانی، زبان پهلوی و واژه های منسوخ زبان دری کهن مصادیقی از سره گرایی در زبان فارسی هستند که نمونه هایی بسیاری از آن را در آثار این دست نویسندگان می توان یافت. این گرایش در اغلب دوره ها با شدت پی گیری شده است و در برخی اعصار هم مانند دهه های پس از انقلاب اسلامی، روند طبیعی و معتدلی را طی می کند. در عصر مشروطه با توجه به ورود عناصر علمی و فرهنگی غرب، راه برای ورود واژه های اروپایی به زبان فارسی هموار شد، بنابراین واژه گزینی و برابریابی برای واژگان قرضی از مهم ترین رویکردهای سره گرایی در این عصر است. به منظور تحقق این امر، برخی مراکز مرتبط و نویسندگان برای یافتن جایگزین مناسب به سراغ واژه های سره ی فارسی رفتند. از همین دوره بود که سره نویسی دیگر به پیرایش زبان از کلمات عربی اطلاق نمی شد، بلکه جایگزینی و معادل سازی برای واژه های زبان های اروپایی را هم _که جانی تازه به این جنبش زبانی داده بود_ دربرمی گرفت. اولین اقدامات رسمی به منظور واژه گزینی در عهد مظفرالدین شاه قاجار به ریاست ندیم السلطان صورت گرفت. پس از مدت زمانی، این نهاد به دلیل توجه نداشتن به معیارها و مشخصه های واژه سازی و در نتیجه نامأنوس بودن لغاتش مورد استقبال قرار نگرفت و تعطیل شد. پس از این رویداد جلال الدین میرزا قاجار برای نخستین بار موضوع طرح فرهنگستان را به عنوان مرکزی برای سامان بخشیدن به زبان فارسی و لغت-سازی مطرح ساخت و این ایده در دوره ی پهلوی اول به حقیقت پیوست. پیش از تشکیل این نهاد فرهنگی_دولتی، یکی از مهم ترین نهادهایی که به وضع لغات و تثبیت آن ها مبادرت ورزید، انجمنی متشکل از نمایندگان دو وزارتخانه ی جنگ و فرهنگ بود. این گونه اقدامات که بیش از هر چیزی متأثر از عربی گرایی و عربی نویسی برخی افراطیون در سطح وسیع و نیز در نتیجه ی رویکرد جدید به نظریه ی باستان خواهی همراه با شیوع اندیشه های اصلاح خط بود، با دیدار رضاشاه پهلوی از ترکیه و مشاهده ی اقدامات این کشور در عربی زدایی و سره-گرایی به گونه ای وجهه ی سیاسی به خود گرفت و از بزرگترین عوامل تشکیل نخستین فرهنگستان رسمی در ایران(1314-1320) به منظور لغت سازی شد. با شروع فعالیت فرهنگستان، برخی تندروان در پیرایش زبان و واژه سازی از جمله احمد آرام، حسین گل گلاب، و مصطفی مقربی هم به این نهاد راه یافتند. این عده بیش از هر چیز فرهنگستان اول را به سوی واژه گزینی و سره گرایی سوق دادند. فرهنگستان ایران(اول) در نهایت به دلیل فشار زیاد از سوی مخالفان همین سره گرایان بود که به تعطیلی کشیده شد. و بار دیگر با عنوان فرهنگستان دوم(1342-1351) آغاز به فعالیت کرد. تعداد اعضا سره گرا و زبان شناس در این دوره بیش از پیش در فعالیت های سره گرایانه موثر بود و این روند را تسریع بخشید. نفوذ سره نویسان و گرایش های سره مآبانه را می توان تا اندازه ای در مقالات و یادداشت های فرهنگستان اول و نشریات فرهنگستان دوم مشاهده کرد. نهاد فرهنگستان پس از فعالیت مجدد خود با عنوان فرهنگستان زبان و ادب فارسی(1368 به بعد) با فاصله گرفتن از سره-گرایی تاکنون در حیطه ی وظایف و عملکردهای خود به دستاوردهای چشم گیری دست یافته است. همچنین مباحثی در باب تغییر و اصلاح خط که بار اول توسط آخوندزاده مطرح شده بود و میرزا ملکم خان و طالبوف هم از هواداران سرسخت آن بودند در ابتدای سده ی چهاردهم دوباره مرکز توجهات واقع شد و این حرکت، نسبت به قبل سرعت بیشتری گرفت. گروهی از فعالان در پیرایش زبان از قبیل ذبیح الله بهروز با نظریه پردازی های خود، خطی با هدف ساده نویسی و آسان آموزی اختراع کرد و در شیوع کاربرد آن کوشید. احمد کسروی از جمله مشهورترین نظریه پردازان عصر جدید و از موثرترین هواخواهان در روند سره نویسی و لغت سازی در دوره ی پهلوی هم علاوه بر لغت سازی پیشنهادهایی در زمینه های اصلاح خط و زبان عرضه کرد، هر چند بعدها اقدامات او پی گیری نشد. این دسته از سره گرایانی که خود را از مصلحان خط فارسی می دانستند با اقداماتی نظیر برگزیدن یک گونه ی نوشتاری از دیگر صورت های نوشتاری یک واژه، آوردن الف مقصوره به جای الف ممدوده و موارد بسیارِ دیگر در اصلاح خط کوشیدند. اوج این تعصب را در دهه ی 1320 مشاهده می کنیم؛ زمانی که پیروان ذبیح الله بهروز با تشکیل حزب ایران کوده و تبلیغ این تئوری که زبان عربی خود لهجه ای از زبان فارسی است، درصدد بر آمدند، از طریق دور ریختن واژگان عربی از زبان به توانایی های آن بیفزایند. این عده موافقان سره نویسی برخلاف مخالفان و نیز برخی معتدلان که آمیختگی زبان ها را نشانه ی حیات آن ها می دانستند، آمیزش زبان فارسی با دیگر زبان ها، بالاخص زبان عربی را عیبی بزرگ می پنداشتند که برای رفع آن باید تا سرحد توان کوشید. اینان بدون آگاهی از این مهم که استفاده از واژگان متروکِ صدها و بلکه هزاران سال پیش به سیر نزولی زبان منجر می شود و آسیب های جدی بر پیکره ی زبان فارسی معاصر وارد می-کند، با سود بردن از لغات متروک و ثقیل اوستا و کتاب های باستانی پهلوی سعی در هموارتر کردن این مسیر داشتند. از بارزترین مخالفان این جنبش در دوران نامبرده که برای پاسداشت و صیانت از زبان فارسی اقداماتی داشته و نظریه هایی مطرح کرده اند، عباس اقبال، محیط طباطبایی، فروغی، پورداوود، مینوی و همایی می باشند. اینان معتقد بودند، با سره-نویسی در زبان و خط و نیز حذف تدریجی اصطلاحات و ضرب المثل ها، زبان فارسی در آینده ای نزدیک نارسا و بیمارگونه خواهد شد. همچنین مخالفان، یافتن واژه برای همه ی اشتقاقات یک واژه ی قرضی و نیز ساخت و کاربرد واژه برای همه ی اختراعات و فناوری های در حال رشد را غیرممکن دانسته، ابراز می دارند که این دست اقداماتِ افراط کارانه موجب دور شدن فارسی زبانان از فرهنگ ایرانی و اسلامی و بیگانگی با آثار فراوان فرهنگی و ادبی خواهد شد. به طور اجمال در تحلیلی که از علل و عوامل موثر در رویکرد به سره نویسی و شدت آن در سده های اخیر ( از اواخر دوره ی قاجاریه تا اواخر دوره ی پهلوی) صورت گرفته است، می توان گرایش های میهن خواهی و نقش تمایلات ناسیونالیسم اروپایی در بین روشنفکران را عاملی مهم و تأثیرگذار تلقی کرد. پس از وقوع انقلاب اسلامی تا اندازه ای از تندروی ها و افراط کاری ها در پیرایش زبان کاسته شد و اصلاح خط هم به مانند سابق با آن شدت و حِدّت دنبال نگردید. البته نباید نقش فرهنگستان سوم را در کاهش این تنش نادیده انگاشت؛ زیرا این نهاد دولتی در برگزیدن روشی اعتدالی به منظور کاهش این گونه تنش ها موثر ظاهر گردید. در حقیقت، عملکردهای هر سه فرهنگستان اول و دوم و سوم، بالاخص اقدامات فرهنگستان اول با وجود معایب و ایرادات فراوان که بر آن وارد دانسته اند، عاملی بسزا در کنترل اوضاع و کاهش آسیب های سره گرایی بود. از میان برخی سره گرایان هم که پس از انقلاب اسلامی فعالیت داشته اند، می توان داریوش آشوری، منوچهر بزرگمهر، فریدون جنیدی، میرجلال الدین کزازی و حسین وحیدی را نام برد. 1-1-2-سوالات تحقیق سوالات اساسی این تحقیق عبارت است از: 1-موضوع و هدف سره گرایان چیست؟ 2-مهم ترین معیارها و شیوه های سره گرایی و واژه سازی سره نویسان در دوره ی مورد بحث (از مشروطه تا عصر کنونی) کدام است؟ 3-عوامل موثر در رویکرد به سره نویسی و نیز تشدید آن در دوره ی مورد بحث چیست؟ 4-میزان و دلایل توفیق و عدم توفیق سره نویسان در دوره ی موردنظر چیست؟ 1-1-3-فرضیات تحقیق مدعای نگارنده در آغاز تحقیق عبارت بودند از: 1-سره گرایی پدیده ای زبانی است و ظهور آن بیشتر در حیطه ی واژگان به منظور اعتلای جایگاه زبان می باشد. موضوع اصلی سره گرایی پرداختن به واژگان، ساختن لغات و یافتن معادل به منظور جایگزین کردن لغات بیگانه در زبان اصلی، هم سو با قواعد نحوی و صرفی زبان معیار می باشد. اصلی ترین هدف سره گرایی هم پیراستن زبان از واژگان و اصطلاحات بیگانه است. 2-مهم ترین معیارهای سره گرایان و واژه سازان در واژه سازی و واژه گزینی از این قرار است: واژه ی جانشین با ساخت زبان فارسی انطباق داشته باشد؛ واژگان برساخته و اجزای سازنده ی آن ها چون پیشوندها و پسوندها دارای اصالت فارسی باشند؛ در ساخت واژه ی نو باید خصایصی از قبیل کوتاهی(در حد امکان یک جزئی بودن) و همچنین خوش آهنگی، دلالت بر مفهوم مورد نظر و امکان پذیرش برای جامعه ی زبانی رعایت شود. 3- مهم ترین عوامل در رویکرد به سره نویسی عبارت است از: دفاع از زبان مادری به انگیزه ی پاسداشت هویت ملی در واکنش به هجوم سیل آسا و روزافزون لغات بیگانه به زبان فارسی و گرایش به ساده نویسی و عمومی شدن مخاطبان؛ مقابله با نثرهای منشیانه و متکلف؛ ظهور فرقه ی آذرکیوان و ادعای کاربرد زبان خالص فارسی در آثار و نوشته های خود و انتشار تألیفات آن ها در ایران؛ پیدایش موج جدید ملی گرایی در ایران و ترکیه و احساس ضعف و پس ماندگی روشنفکران و برخی بزرگان در مقایسه با جوامع غربی. 4-میزان سنجش برای شدت توفیق و عدم توفیق سره نویسان را در این دوره باید با میزان نهادینه شدن ارزش ها و تغییرات ایجاده شده توسط آن ها سنجید. سره گرایان هنگانی به توفیقات و پیروزی هایی نایل می آمدند که ساختارهای واژگانِ جایگزین هم سو با ذوق زبانی یک جامعه ی زبانی بوده است. در این موارد رعایت معیارهای واژه گزینی باعث شد واژگان به سرعت رواج یابد؛ همان گونه که هفتاد درصد واژگان برساخته ی فرهنگستان اول(فرهنگستان ایران) مقبول عام واقع شد. با این همه سره گرایی در این دوران(عصر مشروطیت و پهلوی) منشأ علمی نداشت. برخی سره نویسان به دلیل تعصبات شدید ملی، غلبه ی عواطف فردی و آگاهی نداشتن از معیارهای دقیق واژه سازی توفیق قابل توجهی در این زمینه کسب نکردند؛ چرا که واژگان برساخته ی آنان با ذوق جامعه سازگاری نداشت و از این رو به فراموشی سپرده شد. 1-1-4-ضرورت تحقیق با توجه به گرایش پاره ای از نویسندگان به سره نویسی و اظهارنظرهای پراکنده در خصوص معیارهای واژه گزینی و فعالیت های فرهنگ های زبان و ادبیات فارسی در ایران، این تحقیق می تواند تا حدی چشم انداز تاریخی سره نویسی و عوامل موثر در پیدایش این جنبش، به ویژه پس از مشروطه را تبیین کند و از تحقیقات مورد نیاز جامعه ی ما تلقی می-شود. متأسفانه در این خصوص آثار پژوهشی اندکی موجود است؛ بنابراین این عرصه نیازمند پژوهش های بیشتری است و این پژوهش برای تحقق این هدف دنبال شده است.